Czym jest myślenie krytyczne? Po co nam myślenie krytyczne? Dlaczego warto wprowadzać kulturę myślenia krytycznego? Czy myślenie krytyczne „współgra” z tym, co wypracowaliśmy dotąd w naszej szkole?
To tylko kilka spośród najczęstszych pytań, na które odpowiadam, odkąd zostałam trenerką myślenia krytycznego. Ten artykuł ma za zadanie nieco przybliżyć samą ideę, która wydaje się nowa, ale tak naprawdę wcale nowa nie jest.
Lew Wygotski, rosyjski psycholog, już 100 lat temu pisał, że dzieciom należy dać narzędzia (zwane też rutynami) krytycznego myślenia. Tylko po co? Właśnie po to, by mogły efektywniej myśleć i odpowiadać na wyzwania zmieniającej się na naszych oczach rzeczywistości. Można jednak stwierdzić, że przecież współczesna szkoła uczy rozwiązywania problemów i chyba w każdym statucie znajdzie się zapis, że przygotowuje ona swoich absolwentów do życia we współczesnym świecie.
Skoro jest tak pięknie, to dlaczego nasi uczniowie w przeważającej większości nie wiedzą, co ich interesuje, nie traktują swoich zainteresowań jako czegoś ważnego, nie znają swoich potrzeb, mają bardzo niski poziom samoświadomości, niskie poczucie własnej wartości, trudności z wyborem szkoły na kolejnym etapie kształcenia?*Z kolei nauczyciele podczas szkoleń za każdym razem tworzą prawie identyczne listy problemów związane z nauczaniem swojego przedmiotu, gdzie na szczycie pojawiają się następujące sformułowania: trudno zainteresować tematem, „gwiazdorstwo”, lenistwo, bierność, brak motywacji, minimalizm, znudzenie…
Im bardziej nie sprawdzają się stosowane w szkołach metody, tym bardziej przerzucamy winę na dzieci. (Alfie Kohn)
Zanim jednak zaczniemy się bić w piersi albo zarzekać, że u mnie na lekcjach…, to zatrzymajmy się na chwilę i zauważmy, że taki stan rzeczy nie jest winą nauczycieli, ani tym bardziej uczniów, tylko reakcją na obowiązujący system edukacji, którego istota, mimo przeżytych przez wielu z nas już nie wiadomo ilu reform (i zapowiadanych kolejnych), nie zmieniła się od czasów pruskich.
Sytuacja pandemii obnażyła wiele bolączek systemu i na szczęście odpowiedzią na nie okazały się oddolne działania zmierzające do zmiany obecnego stanu rzeczy m. in. działalność Superbelfrów, systematycznie rozwijająca się sieć „Budzących się Szkół” czy właśnie sieć szkół uczących krytycznego myślenia.
Zauważmy, że słowo „sieć” oznacza współpracę/ kooperację i, jeśli naprawdę zależy nam na zmianie, to pojedynczy dyrektor czy nauczyciel nie jest w stanie nic w tej kwestii zrobić. Zmiana wymaga współpracy zarówno w przestrzeni pozaszkolnej jak i w ramach grona pedagogicznego. Kooperacja (współpraca) to właśnie jeden z filarów, który buduje szkołę XXI w. Kolejne to: komunikacja, kreatywność, krytyczne myślenie (Zasada 4 K).
Czymże zatem jest to krytyczne myślenie? Spośród wielu definicji najbardziej przypadła mi do gustu ta: Myślenie krytyczne to postawa wyrażająca się w gotowości do rozpatrywania w przemyślany sposób problemów i przedmiotów, które wchodzą w zakres doświadczenia, znajomość logicznych metod rozumowania i dociekania, pewna wprawa w stosowaniu tych metod. Postawa krytycznego myślenia wymaga nieustającego wysiłku rewidowania każdego przekonania czy innej przypuszczalnej formy wiedzy w świetle dowodów ją wspierających i dalszych konkluzji, do których ona prowadzi. (Edward Glaser)
W tej definicji zawiera się 10 postaw myślenia krytycznego (MK):
- Odróżnianie faktów od opinii
- Myślenie o konsekwencjach
- Sprawdzanie faktów
- Rozwiazywanie problemów
- Rozpoznawanie emocji (potrzeb) innych osób i swoich własnych
- Myślenie o myśleniu
- Umiejętność przetwarzania informacji
- Kwestionowanie oczywistości, własnych założeń
- Umiejętność analizowania, tworzenia hipotez, oceniania
- Umiejętność tworzenia logicznych powiązań
Kiedy nauczyciel zdecyduje się na świadome kształtowanie tych postaw u swoich uczniów, dzięki daniu im narzędzi MK (rutyn), zmieni się jego rola: PRZESTANIE NAUCZAĆ –
przeniesie odpowiedzialność za proces uczenia się na barki ucznia i przecież tak naprawdę na tym powinno nam zależeć: na ułatwianiu uczniom uczenia się. Z drugiej strony zastosowanie rutyn MK sprawi, że nauczyciel przestanie być Słońcem, wokół którego wszystko się na lekcji skupia, a zacznie wywierać wpływ, nadawać kierunek, a w konsekwencji towarzyszyć i obserwować efekty działań swoich podopiecznych, w myśl zasady: im mniej, tym więcej. I tu rodzi się pytanie: czy jesteśmy na to gotowi?
Stosując rutyny MK w praktyce szkolnej, warto mieć bowiem na uwadze, że:
- narzędzia są dla ucznia, nie dla nauczyciela,
- uczeń sam przetwarza, tworzy dla siebie informacje, wnioskuje,
- dzięki narzędziom może rozwiązać konkretne problemy,
- uczeń się bawi,
- błąd jest początkiem procesu uczenia się,
- brak jednego prawidłowego rozwiązania.
Jeśli uczeń zyskuje autonomię, a do tego się wszystko sprowadza, zaczyna rozwijać swoją kreatywność. I nie ma znaczenia, czy jest on w klasie pierwszej szkoły podstawowej czy średniej.
Podsumowując, chciałam mocno podkreślić, że wprowadzenie kultury myślenia krytycznego nie wiąże się w żaden sposób ze zmianą wizji szkoły, nie koliduje z jej założeniami czy realizowanymi obecnie programami; wręcz przeciwnie: wpływa na podnoszenie jakości pracy we wszystkich jej aspektach. Dlaczego? Otóż narzędzia myślenia krytycznego wykorzystuje się nie tylko w pracy nauczyciela i wychowawcy, ale również dyrektora, pedagoga jak i doradcy zawodowego. Praca z rutynami pomaga całemu gronu pedagogicznemu rozwiązywać bieżące problemy lub planować zadania, a także efektywnie współpracować z rodzicami.
Anna Bereska – Trybuś
* Czego nie wie/nie potrafi uczeń/absolwent? To pytanie było skierowane do doradców zawodowych i to oni wymienili szereg problemów, z którymi borykają się współczesne nastolatki. Ja z całej listy wybrałam te, które zauważa każdy praktykujący nauczyciel.
Netografia:
# TOC dla Edukacji – materiały dla trenerów
#Maciej Winiarek https://mysleniekrytyczne.edu.pl/
